Niebinarność oraz język neutralny płciowo

Niebinarność to nazwa zbiorcza na wszystkie te tożsamości płciowe, które łączy wyjście poza binarny podział na dwie płcie. Osoby niebinarne nie są ani kobietami ani mężczyznami. Mogą być osobami apłciowymi (agender), neutralnymi płciowo (genderneutral), jak i też płynnymi płciowo (genderfluid). Niebinarność to też pojęcie uwzględniające te osoby, które utożsamiają się z więcej niż jedną płcią (np. bigender). Samą niebinarność w społeczności LGBTQ+ mogą reprezentować równie dobrze literki: T (transpłciowość) i Q (genderqueer). Osoby niebinarne są jednocześnie również osobami transpłciowymi. Występuje u nich niezgodność między płcią nadaną przy narodzinach, a tożsamością płciową i niektóre z nich doświadczają też dysforii płciowej. W 2019 roku słowo ,,niebinarny’’ zostało wyróżnione przez słownik Collins, co świadczy o coraz większej widoczności osób niebinarnych, ale nie oznacza, że niebinarność jest zjawiskiem nowym, czy powstałym dopiero w XXI wieku.

Niebinarność płci w różnych kulturach i społecznościach świata

W ramach płci biologicznej rozróżnia się płeć chromosomalną kobiecą i męską, ale także liczne inne chromosomalne możliwości w ramach interpłciowości. Płeć nawet w wymiarze biologicznym nie jest jednoznaczna, wyróżnia się bowiem kilkanaście jej wymiarów (płeć: gonadalna, genitalna, gonadoforyczna, hormonalna, metaboliczna itp.). Pomiędzy tymi wymiarami nie musi być zgodności, co świadczy o różnorodności w zakresie płci. W wymiarze płci społeczno-kulturowej (gender), wyróżnia się we współcześnie pojmowanej kulturze zachodniej, dwa rodzaje płci: męską i kobiecą, które są od siebie odmienne. Nie jest tak jednak we wszystkich społecznościach świata, ani nie było też tak przez całą historię ludzkości. Niebinarność istnieje już od dawna.

Niebinarność płci manifestująca się, jako np. instytucja tak zwanej ,,trzeciej płci’’, to zjawisko obce Europie Zachodniej, ale rozpowszechnione i udokumentowane w Afryce Środkowej, obu Amerykach, Azji oraz Oceanii. W Indiach, Bangladeszu i Pakistanie funkcjonuje grupa społeczna zwana hijra. Składa się ona z osób przypisanych do płci męskiej przy narodzinach (AMAB – assigned male at birth), ale funkcjonujących poza nią. Większość hijra identyfikuje się poza dwiema binarnymi płciami, choć ich wygląd wpisuje się w stereotypowo kobiecy.

Indyjskie hijra stanowią prosty, popularny i najszerzej opisany przykład ,,trzeciej płci’’ pełnoprawnie funkcjonującej w społeczeństwie. Są jednak także inne. W afrykańskim Beninie osoby uznawane przy narodzinach za kobiety (AFAB – assigned female at birth), przejawiające jednak cechy kulturowo przypisywane mężczyznom, były nazywane mino i walczyły w wojnach na równi z mężczyznami, nie mając dzieci i nie wchodząc w związki z mężczyznami (czego wymagano od kobiet). W Ameryce Północnej coraz większą widoczność zyskują osoby spośród rdzennych Amerykanek i Amerykanów, nazywające siebie two-spirit. Niektóre plemiona rozpoznają nawet cztery płcie, inne posiadają własne nazwy na osoby dokonujące tranzycji.

Warto wspomnieć, że w wielu rdzennych kulturach niebinarność była społecznie uznawana i afirmowana. Dopiero kolonizacja przyniosła penalizację i dyskryminację osób funkcjonujących poza męskością i kobiecością. Poza hijra i two-spirit, za przykład może posłużyć też hawajskie mahu. Przed kolonizacją Hawajów, funkcjonowało tam wielopłciowe społeczeństwo. Mahu tworzyły osoby obu płci nadawanych przy narodzinach, które funkcjonowały jednak poza binarnością i cechowały się androgynicznością.

Ustawodawstwo, problemy społeczne i proces korekty płci

W obecnym ustawodawstwie, niektóre kraje przewidują opcję trzeciej płci, jako ,,X’’ lub ,,Inne’’ w dowodach osobistych i innych dokumentach. Są też państwa, w których opcja ta jest dostępna tylko dla osób interpłciowych, lub jest wręcz dla nich przymusem. Niebinarność nie musi jednak iść w parze z interpłciowością. Za bardziej progresywne uznaje się rozwiązania dające osobom prawo zadecydowania o tym, czy chcą uzgodnić sądownie płeć w kierunku ,,X’’. Do takich krajów należą: Indie, Bangladesz, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Portugalia, Urugwaj, Dania i niektóre stany Ameryki Północnej.

Niebinarność niestety jest obiektem kpin, dezinformacji, ale i kontrowersji nawet w psychoseksuologii. Wciąż się zdarza, że osoby niebinarne są dyskryminowane w służbie zdrowia i wykluczane z procesu korekty płci (gatekeeping). Często muszą odgrywać osoby binarne, aby uzyskać receptę na hormony, czy zgodę na przejście zabiegu rekonstrukcji klatki piersiowej. Istnieje nawet nazwa na przejaw niechęci wobec osób niebinarnych – enbyfobia. Zamiennie używa się też nazw takich jak: monoseksizm, binaryzm i wymazywanie niebinarności.

Niebinarność koreluje niestety z większym prawdopodobieństwem stania się ofiarą napaści z nienawiści, niż binarna tożsamość transpłciowa. Badania z roku 2008 wykazały, że osoby niebinarne padają częściej ofiarami napaści (32%), nękania (31%) i dyskryminacji w służbie zdrowia (36%). U osób transpłciowych binarnych było to po kolei: 25%, 21% i 27%.

Stereotypowo za osobę niebinarną uważa się osobę AFAB która używa męskich końcówek i swoim wyglądem podkreśla męskość. Nie jest jednak tak, że taki wizerunek jest reprezentatywny dla wszystkich osób niebinarnych. Wielu osobom trudno jest określić swoją tożsamość, gdy nie mogą odnaleźć reprezentatywnych osób, ujawniających się jako niebinarne. Ostatnio taką tożsamość płciową ujawniły osoby publiczne, np.: Sam Smith, Ruby Rose oraz Miley Cyrus, Ezra Miller i Cara Delevingne.

Język neutralny płciowo – jak niebinarność manifestuje się w języku?

W krajach, w których wybranie opcji poza męską lub kobiecą nie jest możliwe, osoby niebinarne funkcjonują pod metrykalną płcią nadaną przy narodzinach, albo dokonują sądowego uzgodnienia płci w kierunku przeciwnym. Niebinarność wciąż może być jednak manifestowana w formie językowej. W języku angielskim, który nie jest tak zdeterminowany płciowo, jak polski, osoby niebinarne używają w liczbie pojedynczej formy ,,they, them’’ zamiast żeńskiej lub męskiej. Takie zwracanie się do osób niebinarnych poparło też w swoim stanowisku Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (2019).

W języku polskim niebinarność najczęściej wiąże się z wybraniem imienia neutralnego płciowo (np. Alex) i używaniem zaimków przypisanych płci przeciwnej do metrykalnej. Nie jest tak jednak zawsze. Niektóre osoby niebinarne używają języka neutralnego płciowo, omijając rodzaj, mówiąc np. ,,Moim miejscem urodzenia jest Białystok’’. Inne zaś używają nowych form językowych, na przykład: ,,byłom, jadłum”, czy ,,wzięło mi się’’.

Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne radzi, aby ,,they’’ w liczbie pojedynczej używać także, kiedy nie wiadomo, jak osoba się identyfikuje. Otworzyć się na niebinarność można jednak w prosty sposób również w języku polskim. Wystarczy po prostu pytać o preferowane zaimki i formy rodzajowe, czy unikać mówienia ,,Pan, Pani’’, zastępując je zwrotem ,,osoba’’.

Niebinarność w języku wiąże się z licznymi trudnościami, z których większość wynika z przyzwyczajenia i niechęci. Wiele osób niebinarnych narzeka na niestosowanie wobec nich preferowanych form. Ich otoczenie tłumaczy to atencyjnością i poszukiwaniem uwagi przez osoby niebinarne (przykład enbyfobii). Inne osoby uważają zwroty niebinarne, czy neutralne, za sztuczne i niewłaściwe. Język jednak ewoluuje razem z osobami go używającymi, można więc w ramach sojusznictwa i kultury osobistej, spróbować się zwracać do innych osób po prostu tak, jak sobie tego życzą!